Ζωοανθρωπονόσοι στα Μηρυκαστικά: Οδηγός Πρόληψης για την Προστασία της Υγείας Ζώων και Ανθρώπων

Οι ζωοανθρωπονόσοι, γνωστές και ως ζωονόσοι, αποτελούν μια σημαντική κατηγορία ασθενειών που μπορούν να μεταδοθούν από τα ζώα στον άνθρωπο, επηρεάζοντας σοβαρά τόσο την υγεία των μηρυκαστικών όσο και τη δημόσια υγεία. Στον τομέα της κτηνοτροφίας, η κατανόηση, η έγκαιρη αναγνώριση και η αποτελεσματική πρόληψη των ζωοανθρωπονόσων είναι κρίσιμης σημασίας. Αυτό όχι μόνο διασφαλίζει την ευζωία και την παραγωγικότητα της εκτροφής, αλλά προστατεύει επίσης τους κτηνοτρόφους, τις οικογένειές τους, τους εργαζόμενους στις μονάδες και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

Η προσέγγιση «Ενιαία Υγεία» (One Health), που αναγνωρίζει τη στενή διασύνδεση μεταξύ της υγείας των ζώων, της υγείας των ανθρώπων και της υγείας του περιβάλλοντος, είναι θεμελιώδης για την αντιμετώπιση των ασθενειών από ζώα. Η εφαρμογή αυστηρών μέτρων βιοασφάλειας στην κτηνοτροφία και η συνεργασία μεταξύ κτηνιάτρων, παραγωγών και υγειονομικών αρχών αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο αυτής της προσπάθειας.

Τι Είναι οι Ζωοανθρωπονόσοι και Γιατί Είναι Σημαντικές;

Ζωοανθρωπονόσοι ονομάζονται οι ασθένειες που μπορούν να μεταδοθούν, άμεσα ή έμμεσα, από τα ζώα στον άνθρωπο. Οι παθογόνοι αιτιολογικοί παράγοντες μπορεί να είναι βακτήρια, ιοί, παράσιτα ή μύκητες. Τα εκτρεφόμενα μηρυκαστικά, όπως τα βοοειδή, τα πρόβατα και οι αίγες, μπορούν να αποτελέσουν δεξαμενές για διάφορους τέτοιους παράγοντες, συχνά χωρίς να εμφανίζουν εμφανή συμπτώματα της νόσου, καθιστώντας την ανίχνευση και τον έλεγχο πιο δύσκολο.

Η σημασία των ζωοανθρωπονόσων έγκειται:

1. Στον Αντίκτυπο στη Δημόσια Υγεία: Μπορούν να προκαλέσουν από ήπιες έως πολύ σοβαρές ασθένειες στον άνθρωπο, με ορισμένες να έχουν ακόμη και θανατηφόρα κατάληξη ή να οδηγούν σε χρόνιες επιπλοκές.
2. Στην Ασφάλεια Τροφίμων: Ορισμένες ζωοανθρωπονόσοι μπορούν να μεταδοθούν μέσω της κατανάλωσης μολυσμένων τροφίμων ζωικής προέλευσης.
3. Στις Οικονομικές Επιπτώσεις: Προκαλούν σημαντικές οικονομικές απώλειες στην κτηνοτροφία λόγω μειωμένης παραγωγικότητας των ζώων (π.χ., μειωμένη γαλακτοπαραγωγή, αποβολές, θνησιμότητα), κόστους θεραπείας, περιορισμών στο εμπόριο ζώων και προϊόντων ζωικής προέλευσης. Σημαντική είναι και η οικονομική επιβάρυνση του συστήματος υγείας.
4. Στην Ευζωία των Ζώων: Οι λοιμώξεις αυτές επηρεάζουν την υγεία και την ευημερία των ίδιων των ζώων.

Κύριες Ζωοανθρωπονόσοι που Σχετίζονται με τα Μηρυκαστικά

Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ζωοανθρωπονόσων που συνδέονται με τα μηρυκαστικά. Η γνώση των πιο συνηθισμένων είναι απαραίτητη για την αποτελεσματική πρόληψη.

• Φυματίωση βοοειδών

Η φυματίωση των βοοειδών προκαλείται από τα βακτήρια Mycobacterium bovis και Mycobacterium caprae και μεταδίδεται μέσω άμεσης επαφής με μολυσμένους ιστούς, υγρά ή αερολύματα [5].

Στα βοοειδή, έχει παρατεταμένη περίοδο επώασης που διαρκεί μήνες έως χρόνια. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν απώλεια βάρους, χρόνιο βήχα, δυσκολία στην αναπνοή, αναπαραγωγικά προβλήματα, μαστίτιδα και μητρίτιδα, αν και ορισμένα βοοειδή παραμένουν ασυμπτωματικά.

Στον άνθρωπο, η νόσος έχει επίσης μακρά περίοδο επώασης. Μπορεί να εμφανιστούν συμπτώματα όπως πυρετός, βήχας και απώλεια βάρους, ενώ οι σοβαρές περιπτώσεις οδηγούν σε μηνιγγίτιδα, η οποία μπορεί να αποβεί θανατηφόρα αν δεν αντιμετωπιστεί. Η θεραπεία απαιτεί μακροχρόνια αντιβιοτικά. Οι τακτικές εξετάσεις, οι προστατευτικές πρακτικές χειρισμού και η σωστή χρήση του εξοπλισμού αποτελούν βασικά προληπτικά μέτρα.

Το 2023, υπήρχαν 138 επιβεβαιωμένα κρούσματα ανθρώπινης φυματίωσης που οφείλονται σε M.bovis ή M. caprae, που αντιστοιχούν σε μια μείωση κατά 6,1% των κοινοποιήσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε σύγκριση με το 2022.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα ποσοστά φυματίωσης στον άνθρωπο (συμπεριλαμβανομένης της ζωοανθρωπονόσου φυματίωσης) είναι από τα χαμηλότερα στον κόσμο. Τα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη έχουν το καθεστώς απαλλαγής από τη μόλυνση από το σύμπλεγμα Mycobacterium tuberculosis (M. bovis, M. caprae και M. tuberculosis), με πολύ χαμηλό συνολικό επιπολασμό μολυσμένων εκτροφών βοοειδών, χάρη στα προγράμματα εξάλειψης της φυματίωσης των βοοειδών που ισχύουν (Πίνακας 1).

• Πυρετός Q (Coxiella burnetii)

Ο πυρετός Q, που προκαλείται από το βακτήριο Coxiella burnetii, προσβάλλει ανθρώπους και ζώα. Λόγω των μικροβιακών χαρακτηριστικών του που περιλαμβάνουν υψηλή μολυσματικότητα, ανθεκτικότητα στο περιβάλλον και διάδοση μέσω αερολυμάτων, ταξινομείται ως δυνητικό βιολογικό όπλο. Οι άνθρωποι αποκτούν τη λοίμωξη κυρίως μέσω της περιβαλλοντικής λοίμωξης που προκύπτει από την απέκκριση βακτηρίων από μολυσμένα ζώα, αλλά πιθανώς και μέσω της μετάδοσης από τσιμπούρια [6]. Εκτός της επαγγελματικής έκθεσης, η μόλυνση του ανθρώπου μπορεί να επηρεαστεί από τις περιβαλλοντικές και μετεωρολογικές συνθήκες. Η κατεύθυνση της ταχύτητας του ανέμου και η γεωγραφική διασπορά είναι σημαντικοί παράγοντες κινδύνου που πρέπει να ληφθούν υπόψη.

Η νόσος είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, με τις μισές εκμεταλλεύσεις βοοειδών και το ένα τρίτο των εκμεταλλεύσεων μικρών μηρυκαστικών να είναι θετικές στον πυρετό Q. Στα μηρυκαστικά, τα συμπτώματα του πυρετού Q εμφανίζονται συνήθως μετά από περίοδο επώασης 1-3 εβδομάδων και περιλαμβάνουν διαταραχές της αναπαραγωγής, όπως αποβολή, αδύναμα ή θνησιγενή έμβρυα και μειωμένη γονιμότητα, αν και ορισμένα ζώα παραμένουν ασυμπτωματικά.

Στον άνθρωπο, η περίοδος επώασης είναι 2-3 εβδομάδες, με τα γριπώδη συμπτώματα να είναι τα πιο συνηθισμένα. Παρ' όλα αυτά, το 4% των ασθενών χρειάζονται νοσηλεία λόγω ηπατίτιδας, πνευμονικής λοίμωξης, μηνιγγίτιδας ή εγκεφαλίτιδας. Αυτή η οξεία μορφή της νόσου αφορά κυρίως ανοσοκατασταλμένα άτομα. Το 2% της λοίμωξης από τον πυρετό Q θα εξελιχθεί σε χρόνια μορφή, η οποία εκδηλώνεται ως καρδιαγγειακή νόσος (ενδοκαρδίτιδα ή αγγειακή λοίμωξη), χρόνια κόπωση ή για τις έγκυες γυναίκες αποβολή ή πρόωρος τοκετός. Οι χρόνιες περιπτώσεις είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστούν, αλλά τα αντιβιοτικά είναι αποτελεσματικά για τις οξείες λοιμώξεις.

Η καλή γνώση των παραγόντων κινδύνου και η σωστή διαχείριση της εκτροφής όσον αφορά τη νόσο, με μέτρα βιοασφάλειας και εμβολιασμό των ζώων είναι ζωτικής σημασίας για την αποφυγή της μόλυνσης των ανθρώπων, ιδίως όταν στην εκμετάλλευση εργάζονται ανοσοκατασταλμένα άτομα ή έγκυες γυναίκες. Ο κίνδυνος αυτός πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη όταν η εκτροφή δέχεται επισκέπτες.

Το 2023, ο αριθμός των κρουσμάτων ανθρώπινου πυρετού Q (805) αυξήθηκε σε σύγκριση με το 2022, με το 90% των κρουσμάτων να εμφανίζονται στη Βουλγαρία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία και την Ισπανία (Πίνακας 1).

Στην Ελλάδα, η υψηλότερη επίπτωση που καταγράφεται από το έτος 2012 έως το 2022 οφείλεται στην αυξημένη δήλωση κρουσμάτων από την περιφέρεια Θεσσαλίας (ν=41) που αποτέλεσαν το 38,7% του συνόλου των κρουσμάτων που καταγράφηκαν την περίοδο αυτή λόγω της ενισχυμένης εργαστηριακής διερεύνησης σε ασθενείς με συμβατά συμπτώματα με πυρετό Q [10].

Μια βασική πρόκληση θα είναι η μείωση της έκθεσης του ανθρώπου σε αυτή τη ζωονόσο μέσω μιας προληπτικής προσέγγισης «One Health». Στην Ισπανία, όπου τα κρούσματα του πυρετού Q ήταν ιδιαίτερα υψηλά, επικαιροποιήθηκε το 2023 ένα πρόγραμμα επιτήρησης για τις εκτροφές μηρυκαστικών. Ως αποτέλεσμα, θεσπίστηκαν νέα μέτρα ελέγχου για τον μετριασμό των ανθρώπινων κρουσμάτων, με σχέδια εναρμόνισης των δράσεων αυτών σε εθνικό επίπεδο στο εγγύς μέλλον. 

• Σαλμονέλωση

Η σαλμονέλωση, η οποία προκαλείται από μη τυφοειδή οροβακτήρια σαλμονέλας, μεταδίδεται μέσω μολυσμένων ζωοτροφών ή νερού, άμεσης επαφής με μολυσμένα ζώα, μολυσμένων αντικειμένων και μυγών [7].

Στα βοοειδή, η περίοδος επώασης μπορεί να ποικίλλει, αλλά τα συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν εντός 1-2 ημερών σε σοβαρές περιπτώσεις. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν διάρροια, αποβολή, μειωμένη γαλακτοπαραγωγή, σηψαιμία και νευρολογικά συμπτώματα, ιδίως στα μοσχάρια.

Στον άνθρωπο, συμπτώματα όπως οξεία διάρροια, κοιλιακό άλγος και έμετος εμφανίζονται συνήθως 6-72 ώρες μετά την έκθεση. Σοβαρές περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσουν σε σηψαιμία. Η θεραπεία περιλαμβάνει επανυδάτωση και αντιβιοτικά, αν και η αντοχή στα αντιβιοτικά αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία. Η πρόληψη βασίζεται σε καλές πρακτικές υγιεινής, σωστή αποθήκευση ζωοτροφών και στενή παρακολούθηση της υγείας των εκτροφών.

Το 2023, υπήρξαν 77.486 επιβεβαιωμένα κρούσματα σαλμονέλλωσης στον άνθρωπο (Πίνακας 1), που αντιστοιχούν σε ποσοστό κοινοποίησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση 18 κρούσματα ανά 100.000 κατοίκους. Πρόκειται για αύξηση κατά 16,9% σε σύγκριση με το ποσοστό του 2022. 

• Κρυπτοσποριδίωση 

Η κρυπτοσποριδίωση προκαλείται από το Cryptosporidium parvum και μεταδίδεται με την κατάποση μολυσμένων τροφίμων, ζωοτροφών ή νερού, καθώς και με μολυσμένα αντικείμενα και περιβαλλοντική μόλυνση [8].

Στα βοοειδή, η περίοδος επώασης είναι 3-5 ημέρες, με συμπτώματα όπως διάρροια και απώλεια όρεξης. Ωστόσο, ορισμένα ζώα παραμένουν ασυμπτωματικά.

Στον άνθρωπο, τα συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν 2 ημέρες έως 2 εβδομάδες μετά τη μόλυνση και περιλαμβάνουν υδαρή διάρροια, κοιλιακό άλγος και απώλεια όρεξης, που ενδεχομένως να οδηγήσει σε αφυδάτωση. Οι περισσότερες περιπτώσεις υποχωρούν χωρίς θεραπεία, αλλά είναι διαθέσιμα αντιπαρασιτικά φάρμακα. Η πρόληψη περιλαμβάνει την παροχή καθαρού νερού και τροφής, την αποφυγή μολυσμένων περιοχών και την καλές πρακτικές υγιεινής.

• Λεπτοσπείρωση 

Η λεπτοσπείρωση προκαλείται από σπειροχαίτες βακτήρια που εντοπίζονται στα νεφρά των μολυσμένων ξενιστών. Μεταδίδεται μέσω της επαφής με μολυσμένα ούρα, μολυσμένη τροφή ή νερό, ιστούς αποβολής ή αερολύματα [9].

Στα βοοειδή, τα συμπτώματα εμφανίζονται 7-12 ημέρες μετά τη μόλυνση και περιλαμβάνουν αποβολή, μειωμένη γονιμότητα, επιπεφυκίτιδα, ίκτερο και σοβαρά περιστατικά σε μοσχάρια.

Στον άνθρωπο, η οξεία φάση περιλαμβάνει πυρετό, μυϊκό πόνο, ναυτία, πονοκεφάλους και ερυθρότητα των ματιών. Η ανοσολογική φάση μπορεί να κλιμακωθεί σε σοβαρά συμπτώματα όπως ίκτερος, μηνιγγίτιδα, νεφρική ανεπάρκεια, πνευμονική αιμορραγία και θάνατο. Τα προληπτικά μέτρα περιλαμβάνουν τη μείωση της έκθεσης σε τρωκτικά  φορείς, τη χρήση προστατευτικού εξοπλισμού και τη διατήρηση της υγιεινής.

Πίνακας 1 - Επισκόπηση της φυματίωσης, του πυρετού Q, της σαλμονέλλωσης, της κρυπτοσποριδίωσης και της λεπτοσπείρωσης, σε σχέση με τα δεδομένα της ΕΕ (2023 και σύγκριση με το 2022) σχετικά με τις ανθρώπινες λοιμώξεις, τις νοσηλείες, τους θανάτους και τον αριθμό των μολυσμένων ζώων (προσαρμοσμένο από την έκθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης One Health 2023 Zoonoses Report).

*Αυτή η αύξηση των ανθρώπινων λοιμώξεων σχετίζεται με τη μείωση του αριθμού των κρατών μελών που αναφέρουν κρυπτοσποριδίαση το 2022.

**Μόνο διαθέσιμα στοιχεία από το 2022. Ο αριθμός των λοιμώξεων συγκρίνεται με το 2021, 

Άλλες Σημαντικές Ζωοανθρωπονόσοι

• Χλαμυδίαση (Chlamydia spp.): Η Χλαμύδια μπορεί να μεταδοθεί από τα μηρυκαστικά στον άνθρωπο μέσω μολυσμένων ιστών ή εκκρίσεων προκαλώντας δυνητικά γρίπη, πνευμονία και ακόμα αποβολές σε έγκυες γυναίκες. 
• Τοξοπλάσμωση (Toxoplasma gondii): Αν και οι γάτες είναι ο τελικός ξενιστής, τα μηρυκαστικά μπορούν να είναι ενδιάμεσοι ξενιστές. Επικίνδυνη για έγκυες γυναίκες (κίνδυνος για το έμβρυο).
• E. coli (ιδιαίτερα στελέχη όπως το O157:H7): Ορισμένα στελέχη της Escherichia coli μπορούν να προκαλέσουν από ήπιες έως σοβαρές γαστρεντερικές διαταραχές  στον άνθρωπο, καθώς και απειλητικές για τη ζωή καταστάσεις (σήψη, μηνιγγίτιδα) σε ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού. Τα βοοειδή, όπως και τα αιγοπρόβατα μπορεί να είναι ασυμπτωματικοί φορείς.
• Βρουκέλλωση (Brucella spp.): Σοβαρή βακτηριακή νόσος που προκαλεί αποβολές στα ζώα και χρόνια, εξουθενωτική νόσο στον άνθρωπο (μελιταίος πυρετός). Υπόκειται σε προγράμματα εκρίζωσης σε πολλές χώρες, όπως και στην Ελλάδα. Η κατανάλωση παστεριωμένων προϊόντων αποτελεί κρίσιμο σημείο πρόληψης.
• Κλωστριδίωση (Clostridium perfrigens): Η εντεροτοξιναιμία αποτελεί συχνή βακτηριακή νόσο των μηρυκαστικών και στον άνθρωπο ορισμένα είδη κλωστριδίου μπορεί να οδηγήσουν σε τροφική δηλητηρίαση. Η μετάδοση γίνεται κυρίως μέσω μολυσμένου φαγητού ή μέσω πληγών.
• Λιστερίωση (Listeria monocytogenes): Η λιστέρια μπορεί να μεταδοθεί στον άνθρωπο μέσω απαστερίωτων γαλακτοκομικών, μολυσμένων κρεάτων και με επαφή με μολυσμένα ζώα ή εκκρίσεις. Προκαλεί στον άνθρωπο πυρετό, μυαλγίες, ναυτία, εμετό, θέματα σε έγκυες γυναίκες αλλά και δυνητικά σοβαρή νόσο όπως μηνιγγίτιδα, εγκεφαλίτιδα, σηψαιμία.

Οδοί Μετάδοσης των Ζωοανθρωπονόσων

Η κατανόηση των οδών μετάδοσης είναι κλειδί για την πρόληψη:

1. Άμεση Επαφή: Αγγίζοντας μολυσμένα ζώα, τα σωματικά τους υγρά (αίμα, σάλιο, ούρα, κόπρανα), πλακούντες ή αποβεβλημένα έμβρυα.
2. Έμμεση Επαφή: Επαφή με επιφάνειες ή αντικείμενα που έχουν μολυνθεί από ζώα (π.χ., εξοπλισμός, περιφράξεις, έδαφος).
3. Μέσω Τροφίμων (Τροφιμογενής): Κατανάλωση μη παστεριωμένου γάλακτος, ανεπαρκώς μαγειρεμένου κρέατος ή άλλων μολυσμένων ζωικών προϊόντων.
4. Μέσω Διαβιβαστών (Vector-borne): Μέσω τσιμπημάτων από έντομα όπως κουνούπια, κρότωνες (τσιμπούρια) που έχουν τραφεί από μολυσμένα ζώα (π.χ. ορισμένες εγκεφαλίτιδες, αν και λιγότερο συχνό για τις κύριες ζωοανθρωπονόσους των μηρυκαστικών).
5. Μέσω Αερολυμάτων (Airborne): Εισπνοή σταγονιδίων ή σωματιδίων σκόνης που περιέχουν τον παθογόνο παράγοντα (π.χ. Πυρετός Q).

Στρατηγικές Πρόληψης και Ελέγχου των Ζωοανθρωπονόσων

Η πρόληψη των ζωοανθρωπονόσων απαιτεί μια πολυπαραγοντική προσέγγιση:

1. Μέτρα Βιοασφάλειας στη Μονάδα:
   • Έλεγχος πρόσβασης στη μονάδα (περιορισμός επισκεπτών, οχημάτων).
   • Καθαρισμός και τακτική απολύμανση εγκαταστάσεων, εξοπλισμού και οχημάτων.
   • Διαχείριση κοπριάς και αποβλήτων.
   • Έλεγχος τρωκτικών και εντόμων.
   • Kαραντίνα νεοεισερχόμενων ζώων.
2. Διαχείριση Υγείας της Εκτροφής:
   • Τακτικός κτηνιατρικός έλεγχος και προγράμματα επιτήρησης.
   • Εμβολιασμοί (π.χ., για βρουκέλλωση, χλαμυδίαση, πυρετό Q).
   • Άμεση απομόνωση και εξέταση άρρωστων ζώων ή ζώων που απέβαλαν.
   • Σωστή διαχείριση τοκετών και νεογνών.
3. Προσωπική Υγιεινή και Προστασία:
   • Τακτικό πλύσιμο χεριών με σαπούνι και νερό, ειδικά μετά την επαφή με ζώα ή το περιβάλλον τους.
   • Χρήση μέσων ατομικής προστασίας (γάντια, μάσκες, φόρμες, μπότες) κατά την εργασία με ζώα, ειδικά κατά τους τοκετούς ή τη διαχείριση άρρωστων ζώων.
   • Αποφυγή κατανάλωσης τροφής, ποτού ή καπνίσματος στους χώρους των ζώων.
   • Άμεση φροντίδα τραυμάτων ή αμυχών.
4. Ασφάλεια Τροφίμων:
   • Παστερίωση γάλακτος και γαλακτοκομικών προϊόντων.
   • Καλό μαγείρεμα του κρέατος.
   • Προσεκτικό πλύσιμο φρούτων και λαχανικών.
5. Εκπαίδευση και Ενημέρωση:
   • Ενημέρωση των κτηνοτρόφων, των εργαζομένων και των οικογενειών τους σχετικά με τους κινδύνους και τα μέτρα πρόληψης.

Ο Ρόλος της «Ενιαίας Υγείας» (One Health)

Η προσέγγιση «Ενιαία Υγεία» τονίζει ότι η υγεία των ανθρώπων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την υγεία των ζώων και το περιβάλλον. Η καταπολέμηση των ζωοανθρωπονόσων απαιτεί συνεργασία μεταξύ κτηνιάτρων, γιατρών, οικολόγων, γεωπόνων και άλλων ειδικών, καθώς και των κυβερνητικών αρχών και κυρίως των ίδιων των παραγωγών.

Ο Ρόλος του Κτηνιάτρου

Ο κτηνίατρος διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην πρόληψη και τον έλεγχο των ζωοανθρωπονόσων, μέσω:

• Διάγνωσης και θεραπείας ασθενειών στα ζώα.
• Σχεδιασμού και εφαρμογής προγραμμάτων εμβολιασμού και βιοασφάλειας στην κτηνοτροφία.
• Εκπαίδευσης των κτηνοτρόφων.
• Επιτήρησης και αναφοράς νοσημάτων στις αρμόδιες αρχές.

Ο Ρόλος του Κτηνοτρόφου

Ο κτηνοτρόφος είναι στην πρώτη γραμμή της πρόληψης, μέσω:

• Εφαρμογής των μέτρων βιοασφάλειας και υγιεινής.
• Παρακολούθησης της υγείας των ζώων της εκτροφής και έγκαιρης αναφοράς προβλημάτων στον κτηνίατρο.
• Τήρησης αρχείων υγείας και θεραπειών.
• Προστασίας του εαυτού του, της οικογένειάς του και των εργαζομένων του.

Η πρόληψη των ζωοανθρωπονόσων είναι μια συνεχής προσπάθεια που απαιτεί επαγρύπνηση και δέσμευση. Η επένδυση στην υγεία των ζώων είναι άμεσα επένδυση στην δημόσια υγεία και την οικονομική βιωσιμότητα της κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης.

Βιβλιογραφικές αναφορές

[1]    The Center for Food Security & Public Health, Zoonotic Diseases of Cattle, 2021. http://www.cfsph.iastate.edu/DiseaseInfo/.

[2]    European Food Safety Authority (EFSA), European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC), The European Union One Health 2023 Zoonoses Report, EFSA Journal 21 (2024). https://doi.org/10.2903/j.efsa.2024.9106

[3]    C.J. McDaniel, D.M. Cardwell, R.B. Moeller, G.C. Gray, Humans and cattle: A review of bovine zoonoses, Vector-Borne and Zoonotic Diseases 14 (2014) 1–19. https://doi.org/10.1089/vbz.2012.1164.

[4]    Public Health - England, Guidance - List of zoonotic diseases, 2019. https://www.gov.uk/government/publications/list-of-zoonotic-.

[5]    European Health and Digital Executive Agency (HaDEA), Bovine tuberculosis, Https://Hadea.Ec.Europa.Eu/Programmes/Single-Market-Programme-Food/Veterinary-Programmes/Bovine-Tuberculosis_en (n.d.).

[6]    European Centre for Disease Prevention and Control, Facts about Q fever, Https://Www.Ecdc.Europa.Eu/En/q-Fever/Facts (n.d.).

[7]    European Centre for Disease Prevention, Salmonellosis Annual Epidemiological Report for 2022 Key facts, n.d.

[8]    European Centre for Disease Prevention and Control, Cryptosporidiosis – Annual Epidemiological Report 2022, n.d.

[9]    European Centre for Disease Prevention and Control, Leptospirosis Annual Epidemiological Report for 2022 Key facts, n.d.

[10] https://eody.gov.gr/wp-content/uploads/2023/10/Qfever-2004_2022.pdf