Η αναπαραγωγική απόδοση είναι ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά μίας εκτροφής, λόγω της επίδρασής της στη συνολική αποδοτικότητα της εκτροφής αιγοπροβάτων. Η διαχείριση των αρσενικών ζώων είναι καθοριστική για την αναπαραγωγική επιτυχία. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις δεν δίνεται η απαραίτητη προσοχή στα αρσενικά ζώα της εκτροφής και ακόμα συχνότερα δεν λαμβάνουμε υπόψη ότι τα αρσενικά εμφανίζουν εποχικότητα στην αναπαραγωγή όπως τα θηλυκά μικρά μηρυκαστικά.
Σε αυτό το άρθρο θα επικεντρωθούμε στην εποχικότητα αναπαραγωγής των κριών και των τράγων. Θα αναλύσουμε τις αιτίες και τις επιπτώσεις της, καθώς και τις λύσεις που υπάρχουν για την αντιμετώπισή της.
Η τεστοστερόνη είναι η κύρια ορμόνη που ρυθμίζει πολλές λειτουργίες στα κριάρια και τους τράγους. Μεταξύ άλλων, βασικές λειτουργίες που επηρεάζονται από την τεστοστερόνη είναι η σεξουαλική συμπεριφορά, η παραγωγή σπέρματος (σπερματογένεση) και η ιεραρχική συμπεριφορά ανάμεσα στα αρσενικά. Αυτή η ορμόνη λειτουργεί με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο και για να εκδηλώσει τα επιθυμητά αποτελέσματά της, πρέπει να υπερβεί ένα συγκεκριμένο όριο. Ωστόσο, αν η τεστοστερόνη αυξηθεί πολύ σε κάποιο αρσενικό ζώο, δεν αυξάνει τη σεξουαλική επιθυμία (λίμπιντο) ή τη αναπαραγωγική απόδοση, αλλά μόνο επιδεινώνει την επιθετικότητα προς άλλα αρσενικά και τις συμπεριφορές κυριαρχίας.
Κατά τη διάρκεια του οίστρου, τα πρόβατα και οι αίγες εκπέμπουν οσμές και φερομόνες που αυξάνουν την παραγωγή τεστοστερόνης στα κριάρια και τους τράγους αντίστοιχα. Τα αρσενικά ανιχνεύουν αυτές τις φερομόνες μέσω μιας ειδικής δομής: του οργάνου του Jacobson, που εντοπίζεται στη ρινική κοιλότητα. Για να βοηθήσουν την κατεύθυνση των φερομονών προς αυτό το όργανο, τα αρσενικά εκτελούν το αντανακλαστικό Flehmen, το οποίο είναι ένα είδος ισχυρής, ηχηρής εισπνοής που συνοδεύεται από ανύψωση του άνω χείλους.
Εικόνα: Αντανακλαστικό Flehmen σε τράγο
Εκτός από τα επίπεδα τεστοστερόνης, άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τη σεξουαλική συμπεριφορά του κριαριού και του τράγου είναι η θρεπτική κατάσταση και η θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Έχει αποδειχτεί ότι η μεγάλη απώλεια βάρους και η θερμική καταπόνηση μειώνουν την αναπαραγωγική δραστηριότητα. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν επίσης ότι η ώρα της ημέρας έχει αντίκτυπο στην σεξουαλική επιθυμία των κριών και των τράγων. Οι περισσότερες συνευρέσεις συμβαίνουν νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα, με μικρή νυχτερινή δραστηριότητα. Επιπλεόν, η εποχή του έτους επηρεάζει την ικανότητα σύζευξης και τη γονιμότητα. Ας δούμε πως η εποχικότητα δεν αφορά μόνο τα θηλυκά μικρά μηρυκαστικά αλλά και τα αρσενικά.
Είναι γνωστό ότι τα αιγοπρόβατα περνούν μία περίοδο αναστολής του οιστρικού τους κύκλου, που όπως έχουμε αναλύσει σχετίζεται με την φωτοπερίοδο. Έτσι, κατά τους μήνες όπου η διάρκεια της ημέρας αυξάνεται (νύχτες που μειώνονται σε διάρκεια), ιδίως από τον Ιανουάριο έως τον Μάιο οι φυσιολογικές ορμονικές αλλαγές διακόπτουν τον οιστρικό κύκλο. Αυτή η περίοδος ονομάζεται εποχικός άνοιστρος και οφείλεται στη μείωσης των επιπέδων της ορμόνης μελατονίνης. Το φαινόμενο αυτό δικαιολογείται εξελικτικά από την φυσιολογική εξελικτική πορεία ότι τα αμνοερίφια έπρεπε να γεννιούνται κατά τους μήνες, της άνοιξης και του καλοκαιριού, με πλούσια βόσκηση και ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες στο περιβάλλον.
Η εποχικότητα της αναπαραγωγής είναι λιγότερο αισθητή στα κριάρια και τους τράγους από ότι στα αιγοπρόβατα, αλλά και αυτά παρουσιάζουν μείωση της αναπαραγωγής κατά τους μήνες με αυξανόμενες σε διάρκεια ημέρες (Ιανουάριο έως Μάιο).Τα αρσενικά μπορεί να είναι σε θέση να αναπαραχθούν οποιαδήποτε εποχή του έτους. Ωστόσο, η μέγιστη σεξουαλική επιθυμία (λίμπιντο) και η βέλτιστη παραγωγή σπέρματος εντοπίζεται τις φθίνουσες σε διάρκεια ημέρες, από τον Σεπτέμβριο έως τον Δεκέμβριο όπου η διάρκεια της νύχτας μεγαλώνει.
Έτσι, ταυτόχρονα με τον εποχικό άνοιστρο των θηλυκών, η λίμπιντο, το μέγεθος των όρχεων και η παραγωγή σπέρματος των κριαριών και των τράγων μειώνονται περισσότερο ή λιγότερο σημαντικά, ανάλογα με τη φυλή τους.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η τοποθεσία των ζώων (γεωγραφικό πλάτος) έχει μικρότερη επίδραση από ό,τι η φυλή. Αν μεταφέρουμε ζώα μιας φυλής με έντονη εποχικότητα αναπαραγωγής που προέρχεται από εύκρατα/ψυχρά γεωγραφικά πλάτη, για παράδειγμα, το βρετανικό Suffolk, σε μια χώρα κοντά στον ισημερινό, η εποχικότητα δεν εξαφανίζεται, παρά το γεγονός ότι οι ώρες του φωτός στη διάρκεια της ημέρας αλλάζουν δραστικά.
Η μελατονίνη είναι μια ορμόνη που παράγεται κατά τη διάρκεια των ωρών του σκοταδιού. Οπότε όσο περισσότερο διαρκούν οι νύχτες, τόσο περισσότερη από αυτή την ορμόνη παράγεται. Έτσι με την επίδραση της φωτοπεριόδου, το κριάρι και ο τράγος μπορούν να αντιλαμβάνονται μέσω οπτικών και νευρικών οδών ποια εποχή του χρόνου είναι και το σώμα τους να προσαρμόζεται ανάλογα. Η ποσότητα της μελατονίνης επηρεάζει τα επίπεδα της τεστοστερόνης. Βέβαια, η αναπαραγωγική ικανότητα του αρσενικού ζώου επηρεάζεται λόγω της εποχικότητας αλλά όχι τόσο πολύ όσο του θηλυκού. Ωστόσο, την χρονική περίοδο που συμπίπτει με τον άνοιστο των αιγοπροβάτων μπορεί να έχουμε μειωμένη αναπαραγωγική αποτελεσματικότητα των κριαριών και των τράγων.
Τα εμφυτεύματα μελατονίνης είναι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπιστεί η εποχικότητα των κριών και των τράγων. Αυτά τα εμφυτεύματα απελευθερώνουν την μελατονίνη προοδευτικά και επίμονα, μιμούμενα την παραγωγή της που θα συναντούσαμε φυσικά το φθινόπωρο. Με αυτό τον τρόπο αυξάνουν την παραγωγή σπέρματος και τη λίμπιντο. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι το σπέρμα χρειάζεται 49 ημέρες για να παραχθεί, οπότε για να αναπληρωθούν πλήρως τα αποθέματα και να δούμε τα αποτελέσματα του εμφυτεύματος μελατονίνης στην ποιότητα του σπέρματος θα πρέπει να περιμένουμε περίπου 7 εβδομάδες. Προφανώς αυτές τις εβδομάδες τα αρσενικά θα πρέπει να είναι σταβλισμένα ξεχωριστά από θηλυκά ζώα και εφόσον δεν υπάρχουν οσφρητικά, οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα από θηλυκά, θα μπορέσουμε να εκμεταλλευτούμε και το ram (male) effect όταν θα εισάγουμε τα αρσενικά σε μία ομάδα θηλυκών ζώων.
Σε μία μελέτη οι Pool και συν., (2020) απέδειξαν ότι η χορήγηση εμφυτευμάτων μελατονίνης σε κριούς κατά την περίοδο που αντιστοιχεί σε άνοιστρο στα θηλυκά, αυξάνει την τεστοστερόνη στο αίμα των κριών, το μέγεθος των όρχεων και τον αριθμό σπερματοζωαρίων ανά εκσπερμάτιση. Ενώ, σε μία πρόσφατη μελέτη σε κριάρια Lacaune οι Roshan και συν., (2023) απέδειξαν ότι η χορήγηση μελατονίνης αύξησε την περιφέρεια του οσχέου, τη συγκέντρωση, την κινητικότητα, την ταχύτητα, το δυναμικό της μιτοχονδριακής μεμβράνης και τη βιωσιμότητα του σπέρματος, την ολική αντιοξειδωτική ικανότητα του σπέρματος, τη συγκέντρωση της τεστοστερόνης και τη γονιμότητα των κριαριών.
Επίσης, μία πρόσφατη μετά-ανάλυση (Budiyanto et al., 2024) 30 εργασιών ανέδειξε τη βελτίωση ποιοτικών και ποσοτικών παραμέτρων του σπέρματος και την αύξηση της τεστοστερόνης σε κριούς και τράγους από την χορήγηση εμφυτευμάτων μελατονίνης.
Άλλες διαχειριστικές πρακτικές για τη μείωση της εποχικότητας αναπαραγωγής των κριαριών και των τράγων
Η διατροφική διαχείριση της κριαριών και των τράγων έχει καθοριστική συμβολή στην αναπαραγωγική επιτυχία μία εκτροφής αιγοπροβάτων. Η παραγωγή καλής ποιότητας και επαρκούς ποσότητας σπέρματος απαιτεί το σωστό Δείκτη Θρεπτικής Κατάστασης (Δ.Θ.Κ) σε κάθε στάδιο του παραγωγικού κύκλου και συγκεκριμένες προδιαγραφές σε ενέργεια, πρωτεΐνες και μακρο/μικροστοιχεία στο σιτηρέσιο των αρσενικών ζώων. Σε αυτό το πλαίσιο η ελληνική αιγοπροβατοτροφία έχει πολλά περιθώρια βελτίωσης και μπορούν να καταρτιστούν πιο ορθολογικά σιτηρέσια που θα βελτιώσουν την αναπαραγωγική απόδοση των αρσενικών και θα εξοικονομήσουν πόρους στους κτηνοτρόφους (Valergakis et al., 2008). Ωστόσο, ακόμα και η βέλτιστη διατροφική διαχείριση δεν μπορεί να ξεπεράσει το εμπόδιο της εποχικότητας της αναπαραγωγής στα κριάρια και τους τράγους.
Επίσης, ο έλεγχος της φωτοπεριόδου με τεχνητό φωτισμό έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να πρωιμήσει την αναπαραγωγική περίοδο τόσο των θηλυκών όσο και των αρσενικών. Σύμφωνα με μία διαχρονική μελέτη, ο συνολικός έλεγχος της αναπαραγωγής στα αιγοπρόβατα με χειρισμό της φωτοπεριόδου και χορήγηση μελατονίνης φαίνεται εφικτός σε αρσενικά και θηλυκά μικρά μηρυκαστικά (Chemineau et al., 1980).
Budiyanto, A., Hartanto, S., Widayanti, R., Kurnianto, Η., Wardi, W., Haryanto, B., Munir, M., I., Ibrahim, A., & Ludfiani D., (2024). Impact of melatonin administration on sperm quality, steroid hormone levels, and testicular blood flow parameters in small ruminants: A meta-analysis. Veterinary World, EISSN: 2231-0916
Chemineau, P., Pelletier, J., Guérin, Y., Colas, G., Ravault, J., P., Touré, G., Almeida, G., Thimonier, J., Ortavant, R., (1980). Photoperiodic and melatonin treatments for the control of seasonal reproduction in sheep and goats. Reproduction, nutrition, Developpment. 1988;28(2B):409-22.
Pool, K. R., Rickard, J. P., Pini T., & de Graaf S. P. (2020). Exogenous melatonin advances the ram breeding season and increases testicular function. Scientific Reports, 10:9711 | https://doi.org/10.1038/s41598-020-66594-6
Roshan, J., Garoussi, M. T., Akbarinejad V. (2023). Evaluation of the effect of melatonin implantation in rams and eCG dose in ewes synchronized by a CIDR-eCG protocol on reproductive performance of Lacaune sheep breed during non-breeding season. Animal Reproduction Science, 259:107365
Valergakis, G.,E., Gelasakis, A.,I., Oikonomou, G., Basdagianni, Z., Arsenos, G., (2008). The feeding of rams on farms of the "Macedonia" Cooperative of Chios sheep breeders. Journal of the Hellenic veterinary medical society. 59(4): 346-356